IESZAWA

Miasto i gmina położone nad Wisłą w kotlinie Toruńskiej w powiecie aleksandrowskim (poprzednio w powiecie świeckim) w województwie kujawsko-pomorskim, (dawniej włocławskim).

roku 1994 zamieszkiwało w Nieszawie 2 tyś. mieszkańców, w 1998 roku 2.1 tyś. mieszkańców.

Miasto położone 32 kilometry na południowy wschód od Torunia i 27 kilometrów na północny zachód od Włocławka i „leży” na 703 kilometrze rzeki Wisły od jej źródeł.

Położenie geograficzne 18 stopni 54 minuty długości geograficznej wschodniej (E) i 52 stopni i 50 minut szerokości geograficznej północnej (N)

rótka historia miasta w datach

1230 r. książę Konrad Mazowiecki ofiaruje na własność zakonowi krzyżackiemu zamek na lewym brzegu rzeki Wisły naprzeciwko nieistniejącego dziś Starego Torunia, w miejscu gdzie dziś istnieje miejscowość Mała Nieszawka,
1442 r. zgodnie z melneńskim porozumieniem pokojowym Polska odzyskują zamek, krzyżacy opuszczając zamek burząc go,
1425 r. założenie Nowej Nieszawy, naprzeciwko Torunia. siedziby polskiego burgrabi,
1425 r. spotkanie polskiego króla Władysława Jagiełły z mistrzem krzyżackim,
1431 r. Nowa Nieszawa otrzymuje prawa miejskie,
1431 r. zdobycie zamku w Nowej Nieszawie przez krzyżaków,
1454 r. ustanowienie w Nowej Nieszawie przez króla Kazimierza IV Jagiellończyka przywileji dla szlachty, zwanych przywilejami nieszawskimi, lub statutami nieszawskimi,
1460 – 1462 r. ponowne zburzenie miasta i lokowane miasta na prawie chełmińskim w nowym miejscu oddalonym 32 kilometrów w górę rzeki,
1460 r. uzyskanie praw miejskich,
1460-68 r. budowa kościoła gotyckiego p.w. świętej Jadwigi,
1559 r. zakaz osiedlania się w Nieszawie żydów,
1611 r. budowa kościoła p.w. Podwyższenia Krzyża,
1662 r. starostwo niegrodowe,
1635 r. budowa klasztoru franciszkanów,
1752 r. zainstalowanie w kościele p.w. Podwyższenia Krzyża rokokowych ołtarzy,
1790 r. Stanisław August Poniatowski, przywilejem z dnia 9 lutego nadał miastu prawo organizowania 11 jarmarków rocznie,
1793 r. miasto pod zaborem pruskim,
1807 r. miasto w Księstwie Warszawskim,
1815 r. miasto w Królestwie Polskim,
1821 r. budowa klasycystycznego ratusza,
1849 r. siedziba powiatu,
1862 r. połączenie kolejowe,
1867 r. narodziny Stanisława Noakowskiego, wybitnego malarza i architekta,
1915 r. miasto w odrodzonej Polsce.

iasto - wędrowniczek

Tak można nazwać miasto Nieszawa, gdyż jest to już trzecia lokalizacja miasta o tej nazwie.

Pierwsze zapiski o wsi Nieszawa istnieją w 1230 roku kiedy to, książę Konrad I Mazowiecki, przekazuje wieś na własność sprowadzonemu do Polski zakonowi krzyżackiemu. Krzyżacy wznieśli potężny zamek i założyli tu komturstwo czyli miejsce gdzie urzędował zarządca okręgu, prowincji (komturii) złożonej z jednego lub kilku zamków i przyległych terenów.

Po klęsce zakonu krzyżackiego w bitwie pod Grunwaldem Nieszawa przeszła w ręce Polaków. Na mocy porozumienia, pokoju melneńskiego Władysław II Jagiello odzyskuje zamek, krzyżacy opuszczając zamek w 1442 roku zmuszeni byli do zburzenia zamku.

II. W 1425 roku na lewym brzegu Wisły naprzeciwko Torunia, na polecenie króla Władysława Jagiełły założono strażnicę Nową Nieszawę, zwanej też Dybowem, Zamkiem Nieszawskim, Zamkiem Dybowskim lub po prostu Nieszawą. Zbudowano polską osadę kupiecką i zamek dla konkurencji z handlem krzyżackim. Zamek był siedzibą burgrabiego czyli namiestnika królewskiego.

W skład zamku wchodził czterokondygnacyjny dom mieszkalny wkomponowany w mury obronne miasta, czworoboczny dziedziniec wewnętrzny oraz wieża-brama. Całość otaczała fosa z wodą. Wokół zamku wyrosła wkrótce duża osada - miasto z karczmami, zajazdami, z własną rzeczną przystanią, kantorami zamorskich kupców oraz kościołem parafialnym p.w. św. Mikołaja.

W 1431 Nieszawa uzyskała prawa miejskie.

Tutaj w 1454 roku (listopad, grudzień) król Polski Kazimierz Jagiellończyk ustanowił na wzór przywileju cerekwickiego słynne szlacheckie przywileje, zwane przywilejami nieszawskimi lub statutem nieszawskim dla szlachty poszczególnych ziem polskich. Przywileje te zostały wymuszone na Kazimierzu IV Jagiellończyku w związku ze zwołaniem pospolitego ruszenia przeciwko krzyżakom. Zobowiązywał się w nich do nie powoływania pospolitego ruszenia ani nakładania nowych podatków bez zezwolenia sejmików szlacheckich. Statut nieszawski spowodował umocnienie pozycji średniej szlachty w życiu społecznym i stworzył podstawę do rozwoju demokracji szlacheckiej. Jednocześnie zawierał postanowienia wymierzone przeciw chłopom i mieszczaństwu.

Istnienie po drugiej stronie Wisły, prężnie rozwijającego się miasta Nieszawy było olbrzymią konkurencją dla miasta Torunia w handlu (szczególnie zbożem z Prusami) w rozwoju rzemiosła...

Narastał konflikt w końcu torunianie chcąc przejąć zyski miasta Nieszawy, wymogli na królu Kazimierzu IV Jagiellończyku (popierając to dużym datkiem pieniężnym) likwidację miasta.

III. Nowe miasto o tej nazwie po raz trzeci lokowano w 1460 roku w innym miejscu w odległości 32 kilometrów w górę rzeki Wisły nad malowniczym brzegu z panoramą na Wisłę. Nieszawa otrzymała prawa miejskie w 1460 roku i została założona na prawie chełmińskim na terenach królewskiej wsi Raskidalmo do której przyłączono wsie Przypust i Dymice.

Tytułem strat mieszkańcy uzyskali szereg przywilejów, i tak na okres 30 lat zostali zwolnieni od wszelkich powinności na rzecz króla, ustanowiono prawo organizowania targów tygodniowych i dwóch jarmarków rocznie. Korzystne dla miasta i mieszkańców przywileje ściągnęły do miasta wielu przedsiębiorczych ludzi. Miasto bardzo szybko się rozwijało i bogaciło. Istniała tu wytwórnia octu, tkalnia sukna, wybudowano młyny wodne nad Wisłą, liczne murowane spichlerze, winnice i stawy rybne, znany ośrodek piwowarski, skład soli oraz szereg zakładów rzemieślniczych. W początkach XVI wieku miasto było spichlerzem zbożowym rejonu Kujaw oraz było głównym rzecznym portem dla eksportu zboża kujawskiego do Prus.

W roku 1460 rozpoczęto budowę kościoła farnego p.w. św. Jadwigi w stylu późnego gotyku zwanego później stylem nadwiślańskim. Budowę kościoła zakończono w 1468 roku. Następną budowlą sakralną w Nieszawie była budowa zespołu klasztornego Franciszkanów w skład którego wchodził: kościół p. w. Podwyższenia Krzyża, którego budowę rozpoczęto w 1611 roku i klasztor, którego budowę rozpoczęto w 1635 roku.

Król Zygmunt August w roku 1599 zabronił „raz na zawsze” osiadać się w mieście i na przedmieściu żydom oraz dokonywać przez nich zakupu domów. W 1662 roku Nieszawa była siedzibą starostwa nie grodowego.

Upadek miasta rozpoczyna się na początku XVII wieku, kiedy to Nieszawa przestaje być ośrodkiem handlowym. Wojny szwedzkie (1655-1660) przyczyniają się do jeszcze większego upadku miasta.

Po II rozbiorze Polski, Nieszawa została włączona do Prus w latach 1807-1815 Nieszawa pozostawała w granicach Księstwa Warszawskiego a następnie w Królestwie Polskim.

W drugiej połowie XIX wieku następuje ponowne ożywienie rozwoju gospodarczego miasta na skutek rozwoju handlu, i powstaniu szeregu nowych zakładów rzemieślniczych. W 1862 roku obok miasta zbudowano linię kolejową – Kolei Nadwiślańskiej.

W 1867 miasto było siedzibą powiatu radziejowskiego a w 1871 roku przeniesiono tu urząd powiatowy a powiat nazwano nieszawskim.

Na początku XX wieku w Nieszawie istniała Szkoła Ogrodniczo-Pszczelarska, Seminarium Nauczycielskie, Szkoła Przysposobienia Kupieckiego oraz szkoły powszechne.

Upadek rozwoju miasta zahamowała I wojna światowa i utrata znaczenia w związku z upadkiem handlu wiślanego. W 1918 Nieszawa pozostaje w odrodzonej Polsce. Tutaj podczas wojny polsko-sowieckiej w 1920 roku obok Nieszawy na rzece Wiśle rozegrała się zwycięska bitwa rzeczna. W 1932 roku siedzibę powiatu nieszawskiego przeniesiono z Nieszawy do Aleksandrowa Kujawskiego.

Wojny szwedzkie (opisać)

o pozostało z dawnej Nieszawy i zamku Dybowskiego

I. Pomimo zburzenia ratusza i kramów i innych budynków osada samorzutnie rozwijała się. Były to tereny nisko położone, które w czasie wylewów Wisły były zalewane. Około pierwszej połowy XVI wieku przenieśli się na wiślaną skarpę, położoną wyżej, gdzie utworzono nową osadę zwaną Przedgórzem będącą dzisiaj jednym z przedmieść Torunia.

II. Zamek Dybowski, został zniszczony podczas wojen szwedzkich a w 1656 Szwedzi próbowali wysadzić w powietrze przy pomocy materiałów wybuchowych uszkadzając go bardzo poważnie. Po tym zamek już nie wrócił do swojej świetności.

W roku 1813 kilkudziesięciu żołnierzy napoleońskich przez trzy miesiące opierało się atakującym wojskom rosyjskim.

Po 1793 roku pruskie władze zaborcze zamek przeznaczyły na koszary dla swoich wojsk, W 1848 roku zamek włączono w obręb fortyfikacji miejskich.

W roku 1936 przeprowadzono konserwację pozostałości zamku a w latach 1971-1972 zabezpieczono pozostałości zamku tj. zachodnią i południową ścianę domu mieszkalnego, ruiny wieży oraz ślady okrągłych narożnych wieżyczek i murów obwodowych jako tzw. trwałą ruinę.

iasto Nieszawa dzisiaj

M iasto zachowało charakter zabytkowej zabudowy i stanowi jeden z najcenniejszych zespołów architektonicznych w Polsce. Zachowało się szereg zabytkowych kamieniczek XIX wiecznych zaliczanych do zabytków klasy pierwszej. U wylotu ulicy Noakowskiego stoi z początku XIX wieku typowy polski dworek z kolumnami i ganeczkiem w którym w 1867 roku urodził się Stanisław Noakowski, wybitny malarz, rysownik i architekt (+1928).

W klasycystycznym folwarku przyklasztornym znajduje się dzisiaj Liceum Ogólnokształcące.

Najstarszą budową sakralną Nieszawy jest fara – późnogotycki kościół p.w. św. Jadwigi zbudowany w 1468 roku w tak zwanym w nadwiślańskim gotyku z fundacji Bartłomieja z Gutowa. W XVII wieku dobudowano kaplice i nowe ołtarze.

W 1611 roku rozpoczęto budowę kościoła Podwyższenia Krzyża z rokokowymi ołtarzami z 1752 roku i amboną zwieńczoną rzeźbą Michała Anioła.

C mentarz miejski z nagrobkami z końca XIX i początku XX wieku.

W 1995 roku została oddana do użytku nieszawska oczyszczalnia ścieków z wydajnością około 200 m³na dobę.

Część akcji powieści pt. „Cała jaskrawość” autor Edward Stachura umieścił w Nieszawie. Tutaj też nakręcono film pod tytułem „Wiosna, panie sierżancie”.

W klasztorze franciszkańskim w roku 1921 mieszkał św. Maksymilian Maria Kolbe, a po II wojnie światowej ojciec Czesław (Andrzej) Klimuszko (* 1905 + 1980) znany zielarz i jasnowidz.

Ratusz Miejski zbudowany w roku 1821 w stylu klasycystycznym.

Stare domki rybackie przy ulicy Rybaki.

Drewniany kościółek w Przypuście przeniesiony z Nowogrodu k/Lipna.

Opracowano na podstawie:

1. Starożytna Polska pod względem historycznym, jeograficznym i statystycznym opisana przez Michała Balińskiego i Tymoteusza Lipińskiego; Warszawa, nakład i druk S. Olgelbranda, Księgarza przy ulicy Miodowej Nr. 496, 1845, za pozwoleniem cenzury rządowej

OWAL - MIASTO KRÓLEWSKIE

Pierwotna i właściwa nazwa miasta Kowale. Miasto i gmina położona w centrum Polski, na Pojezierzu Kujawskim, 15 kilometrów na południowy wschód od Włocławka.

ołożenie geograficzne 19 stopni 09 minut długości geograficznej wschodniej (E) i 52 stopnie 32 minuty szerokości geograficznej północnej (N). Miasto zajmuje powierzchnię 5 km² i jest zamieszkałe przez 3.500 osób. Obok miasta krzyżuje się droga międzynarodowa (E-75) obecnie - nr 1 (Gdańsk – Łódź – Cieszyn) z drogą krajową Inowrocław – Gostynin – Warszawa.

[mapa topograficzna]

istoria miasta w datach oraz ważne wydarzenia mające znaczenie dla miasta.

1185 r., 20 stycznia - pierwsza wzmianka o mieście i o Kościele p.w. św. Mikołaja w Kowalu
1310 r. 30 kwietnia - narodziny króla Kazimierza III Wielkiego w Kowalu,
1327 r. - zdobycie i zniszczenie zamku przez krzyżaków,
1331 r. - powtórne zdobycie i zniszczenie zamku oraz Kościoła zamkowego p.w. św. Mikołaja przez krzyżaków,
1338 r. - zdobycie zamku przez księcia Ziemowita Płockiego,
1420 r. - Władysław II Jagiełło na zamku w Kowalu, odmawia poselstwu
przyjęcia korony czeskiej
1471 r. - konsekracja Kościoła p.w. św. Ducha,
1519 r. - nadanie osadzie praw miejskich,
1548 r. - narodziny w Kowalu Piotra Tylickiego biskupa włocławskiego a później biskupa krakowskiego,
1563 r. - pożar miasta,
1582 r. - Kowal w Koronie,
1600 r. - pożar Kościoła p.w. św. Szczepana, św. Małgorzaty i Urszuli,
1610 r. - pożar Kościoła p.w. św. Ducha,
1631 r. - odbudowa i ponowna konsekracja Kościoła p.w. św. Ducha,
1646 r. - pożar wieży Kościoła p.w. św. Szczepana, św. Małgorzaty i Urszuli
po odbudowie nosił już tylko jedno wezwanie – św. Urszuli,
1655 – 1660 r. - wojny szwedzkie, w 1565 r. przez Kowal przechodzą wojska szwedzkie Karola Gustawa i w tym samym roku wojska polskie pod dowództwem Czarnieckiego i Lubomirskiego
1765 r. - (przed tym rokiem) pożar Kościoła p.w. św. Mikołaja,
1771 r. - częściowa rozbiórka murów zamku,
1772 r. - 1807 r. Kowal pod zaborem pruskim,
1792 r. – przejście przez Kowal wojsk Dąbrowskiego, podczas tzw. wyprawy do Wielkopolski w trakcie trwania Powstania Kościuszkowskiego,
1804 r. - całkowita rozbiórka romańskiego Kościoła zamkowego p.w. św. Mikołaja,
1806 r. - wojska francuskie wkraczają na tereny polskie,
1807 r. - 1815 r. - Kowal w obrębie Księstwa Warszawskiego,(7 lipca 1807 r. na mocy pokoju zawartego w Tuluzy pomiędzy Francją a Rosją utworzono Księstwo Warszawskie z królem Saskim Fryderykiem Augustem),
1807 r. - Kowal stolicą powiatu,
1809 r. - wojska austriackie wkraczają do Księstwa Warszawskiego,
1814 r. - rozbiórka zamku,
1814 r. - Kongres Wiedeński ustala nowy podział ziem polskich,
1815 r. - Proklamowanie Królestwa Polskiego w Warszawie.
1815 r. - 1918 r. - Kowal w zaborze rosyjskim w granicach Królestwa Polskiego,
1824 r. - rozbiórka Kościoła św. Fabiana i Sebastiana,
1830 r. - przemarsz głównych sił rosyjskich przez Kowal w okresie Powstania Listopadowego,
1831 r. - utrata praw miasta powiatowego,
1832 r. - pożar Kościoła św. Ducha – już nie odbudowany,
1836 r. - likwidacja powiatu kowalskiego,
1837 r. - budowa dużej kaplicy p.w. św. Rocha,
1847 r. - car Mikołaj I wprowadza w Królestwie Polskim kodeks praw obowiązujący w Rosji,
1866 r. - nowy podział Królestwa na 10 guberni. Wprowadzenie obowiązkowej nauki języka rosyjskiego,
1868 r. - język rosyjski obowiązkowy we wszystkich czynnościach władz administracyjnych,
1870 r. - utrata praw miejskich Kowal – osadą,
1876 r. wprowadzenie sądownictwa rosyjskiego bez sądów przysięgłych,
1918 r. - Kowal w II Rzeczpospolitej,
1919 r. - uzyskanie praw miejskich,
1939 r. - miasto w województwie toruńskim,
1939 r. - wycofanie wojsk polskich (Armia Pomorze, gen. Bortnowskiego) z Włocławka poprzez Kowal, Krośniewice,
1939 r. 13 września - wkroczenie wojsk niemieckich do Kowala,
1939 r. - 1945 r. - Kowal pod okupacją niemiecką,
1940 r. - zburzenie przez hitlerowców kaplicy p.w. św. Rocha,
1945 r. - 19 stycznia - wyzwolenie Kowala przez żołnierzy I frontu Białoruskiego
1946 r. - miasto w województwie pomorskim, później bydgoskim,
1975 r. - 6 czerwca – miasto Kowal w województwie włocławskim,
1995 r. - wybudowano nową dzwonnice w Kościele p.w. św. Urszuli,
1997 r. - iluminacja świetlana Kościoła p.w. św. Urszuli w Kowalu,
1999 r. - miasto w województwie kujawsko – pomorskim, powiat,
2000 r. 29 listopada - ustanowiono hymn miasta i gminy Kowal.

[ stara mapę]

iasto i zamek.

ie znana jest data powstania osady w miejscu gdzie dzisiaj znajduje się miasto Kowal. Najprawdopodobniej pierwsza osada powstała jeszcze w czasach przedchrześcijańskich, na wyspie nie istniejącego dziś jeziora, nazwanego przez Długosza w swych kronikach jeziorem Krzewiata. Ulokowaniu osady w tym miejscu określały korzystne warunki terenowe i obronne (wyspa otoczona wodą i bagnami).

e wczesnym średniowieczu był to już gród warowno-obronny nad mała rzeczką Wiślanówka, w XII wieku wieś. Wokół grodu powstały liczne warsztaty rzemieślnicze potrzebne do obsługi mieszkańców i załogi zamku. Na pewno byli i kowale. Stanowili dominującą grupę rzemieślników i stąd początkowa nazwa miejscowości Kowale zmieniona później na Kowal.

zieje miasta były nierozerwalnie związane z istniejącym zamkiem królewskim. Jedno basztowy zamek w Kowalu wraz z kościołem zamkowym i dziedzińcem stał w środku miasta na małym wzgórzu morenowym w miejscu gdzie kiedyś istniało starosłowiańskie grodzisko, a gdzie dzisiaj istnieją zabudowania Ochotniczej Straży Pożarnej. Od strony południowej ochraniały go rozległe błota z pozostałych stron wysoki wał ziemny z ostrokołem. Wysoka wieża służyła do obserwacji otoczenia, dolna część za więzienie.

ie jest znana dokładna data wybudowania zamku. Wiadomo jest, że zamek istniał już w XIII wieku za panowania Bolesława Wstydliwego i księcia kujawsko – łęczyckiego i sieradzkiego – Kazimierza. Drewniany zamek bronił wschodnią część Kujaw przed napadami obcych wojsk. Nietypowa wieża strażacka, górująca dzisiaj nad miastem z daleka wskazuje miejsce niegdyś wspaniałego i godnie zapisanego w historii Polski miejsca.

ierwsza wzmianka o mieście pochodzi z 1185 roku, kiedy Książę Mazowiecki Leszek nadał wieś Kowale z kościołem, kanonikom z pobliskiego Włocławka.

owal musiał być znaczącą miejscowością z okazałym zamkiem, zapleczem administracyjnym, sądem, pisarzami itp. Tutaj podpisano szereg dokumentów, które nie dotyczyły bezpośrednio miasta jak i jego mieszkańców. I tak np. w roku 1248 Kazimierz Książe kujawski i łęczycki sprzedał w Kowalu kantorowi kościoła katedralnego we Włocławku jezioro Łempno z rzeką Łomnicą. W roku 1252 ten sam Książe Kazimierz podarował braciom Bartłomiejowi i Wincentemu wieś Łęczno także w mieście Kowal. W 1262 roku starosta kowalski Suradko podpisał dokument księcia kujawsko-łęczyckiego Kazimierza, nadający biskupowi kujawskiemu Wolimirowi wsie: Nowygrad, Rudawę, Sytno, Pomorzany, Ciechocinek, Złotoryję i wiele innych wsi. W tym samym roku i ten sam Książe podpisał w Kowalu przywilej, który uwalniał wszystkie wsie nadane biskupowi kujawskiemu Wolimirowi od wszelkich powinności

1327 roku krzyżacy z Wacławem, księciem mazowieckim na Płocku zdobyli zamek, zburzyli go i ograbili okoliczne miejscowości. Po tych najazdach król Kazimierz Wielki zamek odbudował i znacznie wzmocnił z cegły palonej i kamienia polnego.

1331 roku krzyżacy w pochodzie na Wielkopolskę zdobyli powtórnie zamek i spalili go. W roku 1332 podczas wojny z Władysławem Łokietkiem Krzyżacy zajęli Kujawy a w Kowalu ustanowili swoją komturię.

o Polski Kowal powrócił po pokoju kaliskim podpisanym w 1343 roku

1383 roku miasto i zamek zdobył Abraham Socha, wojewoda płocki na rzecz księcia Ziemowita Płockiego.

naczenie miasta w XIV wieku znacznie wzrosło z powodu znalezienia się na szlaku handlowym wiodącym z Torunia do Lwowa i rozwoju handlu między miastami krzyżackimi a Rusią. W tym czasie utworzono tu komorę celną.

1563 wielki pożar zniszczył miasto i zamek. Starosta kowalski Stefan Morsztyn odbudował zamek i przeznaczył na siedzibę starostwa, władz miejskich (magistratu) i sądowniczych oraz administracji zamku.

zasadzie upadek zamku i miasta, które ekonomicznie powiązane było z zamkiem nastąpiło po wojnach szwedzkich (1655 –1660). Szwedzi kilkakrotnie złupili miasto i zamek, później sami starostowie swoim działaniem przyspieszyli dewastację zniszczonych wojną murów.

roku 1771 starosta Sokołowski nakazał rozbiórkę murów zamkowych, a w 1797 roku dzierżawca ekonomii kowalskiej doprowadził do całkowitej ich rozbiórki. W roku 1814 zamek został rozebrany, a plac po zamku oraz przy kościelny cmentarzu podzielono na działki i sprzedano żydom, jako działki pod budowę domów.

roku 1875 istniały jeszcze fundamenty i piwnice zamku. Później i to rozebrano, powierzchnię splantowano likwidując zarazem wzgórze, na którym zbudowano zamek.(jeszcze dzisiaj w okolicach gdzie stał kiedyś zamek, widać małe wzniesienie). Dziś w miejscu gdzie kiedyś stał zamek na murach remizy Ochotniczej Straży Pożarnych wmurowano tablicę pamiątkową.

ak ciężkie chwile przeżyło miasto Kowal podczas wojen szwedzkich świadczy przeprowadzony po zawarciu pokoju ze Szwedami w 1661 roku, w Oliwie spis mieszkańców miasta, który stwierdził, że w Kowalu zamieszkiwało tylko 20 rodzin katolickich i jedna żydowska.

d 1772 roku Kowal znajdował się pod zaborem pruskim. Na mocy rozporządzenia Fryderyka Wilhelma II z dnia 3 maja 1797 roku tzw. wójtówka wraz z kilkoma placami w mieście (majątek narodowy) została darowana hrabiemu Luttichau, a ten odsprzedał ją Maciejowi Waldorfowi Wolickiemu. W tym samym roku 1797 część lasów kowalskich rząd pruski przeznaczył na kolonizację na Kujawach Niemców, sprowadzanych z Prus.

okresie Księstwa Warszawskiego (1807-1815) miejscowość została stolicą powiatu. W roku 1812 w mieście przebywały wojska austriackie, które były bardzo uciążliwe dla mieszkańców i gospodarki miasta.

roku 1831 miasto przestało być stolicą powiatu. Zachowało jednak siedzibę sądu okręgowego.

1835 roku Rosjanie przekształcili część dóbr starostwa kowalskiego w majorat, /tzn. utworzono majątki z ziem skarbowych i nadawano je zasłużonym generałom i urzędnikom rosyjskim z prawem dziedziczenia/. W skład majoratu kowalskiego wchodziły: grodztwo Kowal z zabudowaniami i placami w mieście, młyny wodne, jezioro Rakutówka i olbrzymie połacie lasów. Majątek ten darowano generałowi Otto Mejnanderowi. W roku 1912 majątek ten został częściowo rozparcelowany i nieprawnie sprzedany żydowi Jakubowi Piechotce.

1867 roku postanowieniem rządu rosyjskiego powiatowe miasto Kowal zostało zamienione na osadę. Był to wynik represji po powstaniu styczniowym (1863 r.).

XIX wieku Kowal był znaczącym ośrodkiem handlowym, rzemieślniczym i gospodarczym. W 1883 roku funkcjonował tu okręgowy sąd gminny, szkoła początkowa (cztery klasy), apteka, „stacja pocztowa”, trzy olejarnie, dwie garbarnie, „dwie biało skórnie” i pięć wiatraków. Organizowano tu cotygodniowe targi oraz jarmarki.

ierwsza wojna światowa również nie ominęła miasta Kowal. Było pod panowaniem Prusaków. Miasto było niszczone, rabowane a w końcu nawet okradzione z dzwonów kościelnych.

pierwszym okresie państwowości polskiej władza sądownicza spoczywała w rękach kasztelanów, których podstawowym obowiązkiem była obrona grodu i okolic przed nieprzyjacielem. Metryki koronne przytaczają, że w 1330 r. kasztelanem Kowala był Zira, w roku 1349 Dobiesław, a w 1394 r. Krystyn.

opiero od 1577 roku mamy nazwiska kasztelanów.

1577 r. - Marcin Lwowski z Ostroga herbu Nałęcz,
1589 r. Szymon Szczawiński,
1589 r. Janusz Rysiński herbu Leszczyc,
1590 r. Stanisław Sierakowski i Jemielski herbu Nieczuja,
1640 r. Karnkowski herbu Junosza,
1650 r. Jemielski herbu Nieczuja - syn,
1661 r. Jan Urbański herbu Nieczuja,
1662 r. Jan Trzebuchowski herbu Ogończyk,
1680 r. Stanisław Konarski herbu Ossorya. i w tym samym roku Jęrzej Jaranowski,
1733 r. Wojciech Bniński herbu Łodzia,
1755 r. Wojciech Dąmbski herbu Godzięba,
1775 r. Józef z Lubrańca Dąmbski,
1778 r. Józef Brzeziński, w 1783 r. Kazimierz Bogatko herbu Poznian,
1788 r. Antoni Biesiekierski herbu Pomian, który był ostatnim kasztelanem w Kowalu.

elowym byłoby wspomnieć o starostach grodowych w rękach, których spoczywała władza wykonawcza i sądownicza, która swego czasu została przekazana w ręce starostów na skutek zaniedbywania obowiązków sądowych przez kasztelanów. Starostowie władzę sądowniczą sprawowali do 1789 roku, tj. do czasu Sejmu czteroletniego, /1788-1792/ który zniósł sądownictwo starościńskie.

tarosta grodowy był najważniejszym dostojnikiem powiatowym. Kandydatów na tę funkcję było wielu ponieważ wiązało się to z otrzymaniem na czas urzędowania majątków narodowych /panis benemerentibus/, z których później przez zaborców pruskich i rosyjskich utworzono tzw. ekonomie lub majoraty. Najprawdopodobniej starostowie kowalscy od najdawniejszych czasów wykonywali namiestniczą władzę królewską w Kowalu.

tarostami w Kowalu byli znani członkowie takich rodów jak: Kościeleccy, Działyńscy, Kretkowscy i Morsztynowie, w 1580 roku starostą był Łukasz Górka, który pochodził z najstarszej rodziny w Wielkopolsce. Z Górków pochodziła matka króla Mieczysława I.

azimierz III Wielki, król Polski - pierwszy obywatel miasta Kowala.

tare ludowe podania mówią, że Kazimierz Wielki urodził się w domu kowala i stąd na pamiątkę tego faktu miała powstać nazwa miasta. Należy to jednak uznać tylko jako legendę gdyż jak stwierdzają fakty historyczne w czasie kiedy urodził się Kazimierz Wielki w Kowalu istniał już gród warowny z jedno basztowym zamkiem drewnianym.

rzejeżdżając przez tę miejscowość w drodze z Kruszwicy do Krakowa, Królowa Jadwiga, córka księcia kaliskiego Bolesława Pobożnego /* 1221, + 13.04.1279/ zatrzymała się w grodzie aby odpocząć. W tej miejscowości 30 kwietnia 1310 roku urodziła syna Kazimierza III zwanego później Wielkim, ostatniego króla polski z dynastii Piastów, syna Władysława I Łokietka /* 1260, + 02.03.1333/

an Długosz, historyk sto lat później w swej kronice pisze:

„Dnia 30 kwietnia 1310 roku w miasteczku Kowale w ziemi kujawskiej, księżna Jadwiga, żona Władysława Łokietka, powiła syna Kazimierza, którego urodzenie i kolebkę osądziłem za godne osobnej wzmianki, aby ją przesłać potomnym czasom”.

atomiast Bielski w swoje kronice pisze:

„Urodził się syn Łokietkowi z żony Jadwigi w miasteczku Kowale na Kujawach, któremu dano imię Kazimierz a to lata Pańskiego 1310”.

akt ten upamiętnia tablica w Kościele p.w. Św. Urszuli oraz wmurowana niedawno skromna tablica kamienna na frontowej ścianie budynku Ochotniczej Straży Pożarnej.

ależy ubolewać, że do tej pory nie postawiono jeszcze w Kowalu na centralnym placu (nazwanego zresztą imieniem Wielkiego Króla) pomnika upamiętniającego fakt jego narodzin, nadania przez niego praw miejskich, zbudowania murowanego zamku, Kościoła i zagwarantowania, że przez prawie 600 lat Kowal miał prawa miejskie

zy polscy królowie lubili miasto Kowal ?.

rawa miejskie wg tradycji, miejscowość otrzymała od Kazimierza Wielkiego jako przywilej za miejsce gdzie się urodził. Natomiast wg potwierdzonych źródeł historycznych miejscowość otrzymała prawa miejskie w roku 1519 od Zygmunta I Starego tzw. przywilejem toruńskim. Przywilej ten nadał miastu prawo chełmińskie. Podstawą tego prawa było przyznanie szerokich uprawnień samorządowi gminy oraz nakaz, aby wójt wybierany był z pośród rajców miejskich, a sądził sprawy razem z ławnikami. Prawo to zezwalało na organizowanie jarmarków, a także potwierdziło prawo własności lasu należącego od dawna do miasta. Miasto utraciło prawa miejskie w roku 1870. Ponownie odzyskała je w 1919 roku.

1420 r. na zamku warownym, Werner z Rankowa wręczył polskiemu królowi Władysławowi II Jagielle / okres panowania 1386 r.- 1434 r./ pismo od „Panów Czeskich”, zapraszając go do przyjęcia korony czeskiej i objęcia rządów w ich państwie.

ronikarz Jan Długosz żyjący sto lat później po K. Kazimierzu Wielkim w swojej kronice pisze:

popiersie króla Kazimierza III Wielkiego, umieszczone w prezbiterium kościoła pw. św. Urszuli w Kowalu.

„Gdy Władysław król polski, z Brześcia przyjechał do miasteczka Kowala, przybył do niego Werner z Rankowa, posłannik Czenka z Wartenberga, Ulryka i innych panów czeskich.

Ten ukazawszy swoje listy wierzytelne, przełożył z użaleniem „Że Zygmunt, cesarz rzymski i król węgierski, wniesioną do siebie we Wrocławiu prośbę panów czeskich, aby przyjął rządy królestwa czeskiego, odrzucił z pogardą a postanowił im za warunek to oburzające żądanie iżby dla niego zrobić w murach miejskich wyłom i broń wydali, przyczem obłożył ich wielu krzywdzącymi obelgami i urągowiskami.

Tknięci więc taką zniewagą uchwalili stale i niezmiennie, że nigdy więcej rządów go nie dopuszczą, wypowiedzieli mu posłuszeństwo, a w jego miejsce Władysława, króla polskiego, obrali sobie swoim królem i panem. Prosił więc pokornie, aby Władysław, król polski, berła królestwa czeskiego nie odrzucał i nie pogardzał prośbą tylu panów i szlachty czeskiej, którzy najchętniej na wybór jego się zgodzili. Dodał przytem, że gdy wyrozumieją chęć przychylną i zezwolenie królewskie, wyślą niebawem uroczyste w tym celu poselstwo. Król Władysław przyjąwszy łaskawe rzeczonego Wernera z Rankowa, oświadczył: „że na poselstwo tak ważne a niespodziewane, później dopiero, po naradzeniu się ze swymi panami da odpowiedź, a tymczasem będzie oczekiwać od panów i rycerstwa czeskiego dokładnego zawiadomienia, azali wybór jego był zgodny i jednomyślny i jakie przy nim królowi polskiemu postawiono warunki”.

ról polski Władysław Jagiełło czeskiej korony nie przyjął /dlaczego ?

ładysław Jagiełło przywilejem podpisanym w Gębicach w roku 1428 zwolnił mieszkańców Kowala od opłaty celnej i opłaty targowej w czasie sprzedaży wywożonych produktów z ziemi kujawskiej, łęczyckiej, sieradzkiej. Ten sam król przywilejem z 1432 roku zwolnił mieszczan od powinności świadczenia daniny w naturze na rzecz zamku.

azimierz IV Jagiellończyk /okres panowania 1447 r. -.1492 r./ w 1470 roku przyznał miastu prawo wolnego wyrobu trunków. Ten sam król nadał miastu prawo organizowania 3 jarmarków i tygodniowych targów.

ygmunt III Waza /okres panowania 1587 r. – 1632 r./, 21 marca 1615 roku nadał bractwu literackiemu prawo warzenia piwa i wyrobu „gorzałki”. Bractwo to posiadało szereg innych przywilejów królewskich nadanych przez Władysława IV, Augusta II i III. Bractwo to jednak ostatecznie upadło w czasie pierwszych lat panowania cara Aleksandra I.

nni królowie polscy jak Zygmunt I August, Stefan Batory, Władysław IV, Jan Kazimierz, Jan III Sobieski, August II, August III i Stanisław Poniatowski też przyznało miastu i mieszkańcom szereg przywilejów.

Kowalu bywał książę Kazimierz, ojciec Łokietka i sam Łokietek z żoną Jadwigą, przebywał tu również król Polski Zygmunt.

czasie buntów kozackich mieszkała w Kowalu /w 1651 r / Anna księżna Ostrogska, żona Jana Karola Chodkiewicza.

edno małe miasto a kilka kościołów.

ościół zamkowy pod wezwaniem św. Mikołaja. Trudno określić kiedy powstał pierwszy kościół lub kaplica pod tym wezwaniem w Kowalu. Przypuszcza się, że pierwszą świątynię wybudowano w początkach wprowadzenia chrześcijaństwa na ziemiach polskich na miejscu starej kąciny, gontyny pogańskiej / nazwa świątyni słowiańskiej na Pomorzu Zachodnim/ Była ona pod wezwaniem św. Mikołaja. W zapisach metryk koronnych z dnia 20 stycznia 1185 roku Książe mazowiecki Leszek nadał kanonikom włocławskim wieś Kowale wraz z kościołem. A więc kościół musiał istnieć już znacznie wcześniej. Kościół w 1327 i 1331 roku podobnie jak zamek, został złupiony i zniszczony przez krzyżaków. Kościół został odbudowany w nieokreślonym okresie czasu wykorzystując cegłę paloną i polne kamienie. W roku 1597 kościół był wizytowany przez ks. Biskupa Hieronima Rozdrażewskiego z zapisków po wizytacji wiadomym jest, że był to kościół w stylu romańskim, jednonawowy z prezbiterium, murowany, kryty częściowo dachówką i gontem oraz, że posiadał trzy ołtarze. Obok kościoła stała dzwonnica. Wyposażenie było bardzo bogate składało się z kielicha srebrnego, srebrnych kompletów ampułek, trzech ornatów, kilku chorągwi i dzwonków. Często ulegał zniszczeniom, pożarom i wielokrotnie był odbudowywany. Podobnie jak zamek w 1804 roku uległ całkowitej rozbiórce, a cegłę z rozbiórki przekazano na remont i rozbudowę kościoła parafialnego.

ościół szpitalny pod wezwaniem św. Ducha ufundowany przez Mikołaja z Brudzewa, wojewodę sandomierskiego i kasztelana brzeskiego w końcu XV wieku (na pewno przed 1471 rokiem). Świadczą o tym dokumenty pergaminowe znalezione w drewnianej skrzyni po pierwszej wojnie światowej w kościele parafialnym. Podarował on też dwa przylegające do kościoła ogrody.

MIEJSCE NA PODPIS

Kazimierz Jagiellończyk przywilejem z 1474 roku zwalnia tę posiadłość od wszelkich świadczeń na rzecz króla. Dokument ten w 1484 roku został potwierdzony przez Papieża Sykstusa IV w Rzymie. Za zgodą króla Kazimierza, kościół budował Mikołaj Kościelecki. W 1471 roku Kościół był konsekrowany przez ks. Biskupa włocławskiego Jakuba z Sienna na cześć św. Ducha i św. Doroty. Świątynia była zbudowana z drewna, a dach pokryty był gontem. Wewnątrz umiejscowiony był murowany główny ołtarz, a z lewej strony drugi mniejszy Wyposażony był w dwa dzwony. W 1610 roku kościół spłonął, ale w krótkim czasie został odbudowany i ponownie konsekrowany. Podczas wojen szwedzkich Kościół został poważnie zniszczony i odbudowany także z drewna. Ostatnim proboszczem kościoła p.w. św. Ducha był ks. Korpusiński, który zmarł 1829 roku. Po jego śmierci kościół podupadł, a nabożeństwa odprawiano tylko w niedzielę i święta. Kościół ten spalił się w 1832 roku ze zwłokami zmarłego podczas odprawiania nabożeństwa pogrzebowego Józefa Glińskiego, referendarza stanu, dziedzica dóbr Boniewo. Po tym pożarze kościół już nie został odbudowany. Fundusze kościoła św. Ducha zostały włączone do majątku kościoła – probostwa parafialnego.

ościół p.w. św. Fabiana i Sebastiana powstał w północnej części miasta, jako drugi kościół szpitalny, najprawdopodobniej z fundacji biskupa Piotra Tylickiego i mieszkańców Kowala na początku XVII wieku. Był to kościół zbudowany z drewna i pokryty gontem. Podobnie jak pozostałe kościoły został zniszczony podczas wojen szwedzkich. Wraz ze szpitalem został odbudowany w roku 1711 z funduszy mieszkańców Kowal. W początkach XIX wieku o kościół starali się protestanci, którzy w dużej ilości zamieszkiwali na tych terenach. Nieoczekiwanie w roku 1823 r. proboszcz kościoła parafialnego ks. Augustyn Gembicki podjął decyzję o rozebraniu świątyni. W 1824 roku kościół już nie istniał. Majątek i fundusze kościoła włączono do majątku kościoła parafialnego p.w. św. Urszuli w Kowalu, który w tym czasie był w kapitalnym remoncie.

okładnie na miejscu zburzonego kościoła p.w. św. Fabiana i Sebastiana w roku 1877 z inicjatywy proboszcza ks. Józefa Stobieckiego za fundusze mieszkańców zbudowano murowaną o znacznych rozmiarach świątynię pod wezwaniem św. Rocha. Kościół ten zburzyli Niemcy w 1940 roku.

undatorem Kościoła w Kowalu (pod wezwaniem ?) tradycyjnie przypisuje się Królowi Kazimierzowi Wielkiemu jak wotum dziękczynne za „miejsce urodzenia”. Było to murowane prezbiterium i zakrystia pokryta dachówką, do której później dobudowano nawę główną. Na utrzymanie Kościoła Kazimierz Wielki w roku 1360 nadał kościołowi wieś Żakowice, którą później zamieniono na wieś Pniewo. W 1529 roku Kościół parafialny był pod wezwaniem św. Szczepana, św. Małgorzaty i Urszuli. Kościół ten miał kollaturę królewską. W roku 1594 kościół posiadał 6 ołtarzy. Przy kościele istniały 2 kaplice. Jedna pod wezwaniem św. Szczepana i druga pod wezwaniem św. Anny. Wyposażenie kościoła było bogate i składało się z 13 srebrnych kielichów, 1 monstrancji srebrnej pozłacanej, dwóch pacyfikałów srebrnych, 2 krzyży srebrnych, kilku ornatów wyszywanych perłami. Proboszcz utrzymywał w tym czasie oprócz kilku wikariuszy, nauczyciela, organistę, kantora i kościelnego Po wielkim pożarze w roku 1600 kościół został poważnie zniszczony.

Kościół pw. św. Urszuli w Kowalu od strony zachodniej

ościół ten za czasów Zygmunta III w latach 1604-1608 odbudował i powiększył biskup Piotr Tylicki, który urodził się w tym mieście na tzw. „wójtówce”. Rodzicami jego byli Andrzej Tylicki i Jadwiga z Bielskich. Budowla była w stylu późnego renesansu na planie krzyża. Po tym remoncie świątynia była pod wezwaniem Św. Urszuli. Podczas remontu dobudowano renesansową wieżę. Przed 1632 rokiem sufragan włocławski biskup Baltazar Miaskowski świątynię konsekrował.

roku 1646 po uderzeniu pioruna spłonęła wieża kościoła, którą wkrótce odbudowano. W XVIII wieku kościół był przez dłuższy czas nie remontowany tak, że w 1818 roku nakazano kościół zamknąć. Nabożeństwa kościelne przeniesiono do innego kościoła w Kowalu. Remont rozpoczęto 1821 roku obniżając przy okazji ze względów bezpieczeństwa uszkodzoną wieżę z hełmem o 6 metrów. W roku 1835 rozpoczęto przebudowę kościoła dobudowując dwie nawy boczne i tynkując wszystkie ściany. Polichromię wykonano w 1900 roku, którą odnowiono w latach 1979-1982. Kościół został wyposażony w instalację elektryczną i grzewczą.

czasie II wojny światowej okupant w kościele urządził magazyny towarowe, pozbawił kościół trzech dzwonów, a wiele szat liturgicznych zostało uszkodzonych, natomiast naczynia liturgiczne zostały uratowane. Plebanię wraz z zabudowaniami przekazano do użytkowania Niemcowi.

o wojnie w latach 1990-1993 odnowiono elewację zewnętrzną kościoła oraz wyremontowano wieżę i wraz z dachem pokryto blachą miedzianą. Zamontowano czternastogłosowe organy.

1995 roku zdjęto z wieży kościelnej dwa dzwony o imionach „Maryja” i „Józef” i zawieszono w nowo wybudowanej dzwonnicy na zewnątrz kościoła dodając jeszcze jeden dzwon o imieniu „Jan Paweł II”. Plebania została gruntownie odrestaurowana, a chodniki wokół kościoła zostały wybrukowane kolorową kostką brukową. W roku 1996 na dachach kościoła założono instalację odgromową. W następnym roku kościół otrzymał zewnętrzną iluminację. Moim zdaniem należałoby zróżnicować kolorystykę światła, do tylko białego światła dodać światła o barwie pomarańczowej i bardziej uwypuklić elementy architektoniczne.

Stacje drogi krzyżowej z kościoła pw. św. Urszuli w Kowalu.

ewnątrz w kościele jest wykuty w kamieniu herb (najprawdopodobniej herb biskupa Tylickiego) oraz piękna kamienna chrzcielnica wykonana w roku 1898 r., jak również drewniane stacje drogi krzyżowej wykonane przez warsztat z Poznania, a fundowane przez mieszkańców Kowala i miejskie stowarzyszenia rzemieślników.

Tablica pamiątkowa poświęcona ks. Biskupowi Piotrowi Tylickiemu, urodzonemu w Kowalu i pochowanemu na Wawelu w Krakowie. Wmurowana w prawej nawie kościoła pw. św. Urszuli w Kowalu w 1965 roku.

iekawym elementem jest kaplica grobowa rodziny Kretkowskich z 1857 roku (w roku 1760 utworzono z obszernych dóbr Duninów odrębne starostwo, które zostało nadane Kretkowskiemu)

ościół ma 48 metrów długości i 18 metrów szerokości, wysokość wieży do krzyża 42 (?).

Do kościoła przynależy cmentarz parafialny o powierzchni 2.7 ha, położony na północnym skraju Kowala w odległości 300 metrów od kościoła.

stnienie w ciągu wieków tylu kościołów świadczy o znaczeniu miasta zamożności i wzrastającej z roku na rok ilości mieszkańców.

proboszczach parafii w Kowalu jest bardzo mało informacji niemniej dla porządku przedstawiam ich:

ks. Stanisław Gajewnicki w roku 1577,
ks. Łukasz z Uniejowa w 1594 roku,
ks. Bartłomiej Kobyliński w 1615 roku,
ks. Łukasz Rychlewski w 1677 roku,
ks. Mateusz Modliński,od 1674 roku,
ks. Antoni Grodzki w 1684 roku,
ks. Andrzej Wieszczyński od 1691 roku,
ks. Jozef Wieszczyński od 1719 roku kanonik kolegiaty w Kruświcy,
ks. Andrzej Szopkowski od 1725 roku,
ks. Franciszek Misiecki, od 1745 roku kanonik kruświcki i dziekan,
ks. Franciszek Kaniowski od 1746 roku,
ks. Antoni Żurawski, od 1759 r oku kustosz katedry płockiej i biskup sufragan,
ks. Henryk Chaliński od 1794 roku,
ks. Augustyn Gembicki, od 1819 roku,
ks. Józef Stobiecki, od 1835 roku, pochowany na cmentarzu w Kowalu
ks. Walenty Jędrzejewski od 1868 roku,
ks. prałat Waberski, od 1886 roku,
ks. Marian Fulman, od 1898 roku,
ks. Stanisław Jackowski. od 1903 roku do1909 roku,
ks. Marian Fulman od 1901 roku, później biskup ordynariusz lubelski
ks. Konstatnty Walewski od 1912 roku,
ks. Ignacy Zbirochowicz (* 1858 - +1931) od 1913 roku do 1931 roku, pochowany na cmentarzu w Kowalu
ks. Józef Mańkiewicz od 1931 do 1940 roku,
w latach 1939 –1945 kościół został zamknięty przez okupanta,
ks. Ignacy Rudziński sprawował władzę jako dojeżdżający wikariusz z Włocławka, od 1945 roku do 1947 roku,
ks. Ignacy Rudziński od 1947 roku do 1959 roku,
ks. Stanisław Anzorge od 1959 roku do 1962 roku,
ks. Marian Szujkowski od 1962 roku do 1970 roku,
ks. Władysław Stachura (*1912-+1991) od 1970 roku do 1988 roku, pochowany na cmentarzu w Kowalu
od 1988 roku proboszczem parafii Kowal jest ksiądz prałat Henryk Ambroziak (nosi nazwisko mojej babki, żony Ignacego Lewandowskiego urodzonej w Kowalu, ale nie jest spokrewnionym z rodziną Lewandowskich).
Kościół jest bardzo starannie utrzymany, czysty i zadbany, do dzisiaj spełnia swoją rolę.

Tabela nr 4

ekanat kowalski diecezji kujawskiej i kaliskiej obejmował – parafie:

Diecezja kujawsko-kaliska. Parafie wchodzące w skład dekanatu kowalskiego w roku 1883	Diecezja kujawska. Parafie wchodzące w skład dekanatu kowalskiego w roku 2001
1.Białotarsk,	1.Białotarsk,
2.Duninów,
3.Grabków,	2.Grabkowo,
4.Kłóbka,
5.Kłótno,	3.Kłótno,
6.Kowal,	4.Kowal,
7.Łubień,
8.Smiłowice,
9.Choceń z filią w Papierowej Woli.
	5.Czerniewice
	6.Skrzynki

Trochę statystyki nie zaszkodzi.

Tabela nr 5

asięg terytorialny gminy w roku 1883 i 2000

W roku 1883 w skład gminy wchodziły następujące miejscowości.	W roku 2000 w skład gminy wchodziły następujące miejscowości.
osada Kowal,
grodztwo Kowal,
folwark Wójtówka,
Dziardonice,
Księża Kępka,
Czerniewiczki,
kolonia Grabkowo,
kolonia Rakutowo,
Dębniaki majoratne kol.,
Przyborowie,
Kukowy
Kamieniczki.

roku 1800 wg statystyki /zapisów/ Holschego, ludność Kowala wynosiła 1516 osób, gdy w tym samym czasie Włocławek liczył tylko 2308 mieszkańców.

Tabela nr 6

lość mieszkańców i domów w latach:

Rok	Ilość mieszkańców	Ilość domów	Uwagi
1827	2.338	217
1860	3.000.	252	w tym 16 murowanych
1882	4.000 (około)	200	po pożarze
1992	3.100		wg spisu ludności
2000		4.000	wg danych Urzędu m. Kowal

g statystyki pruskiej w 1800 roku w całym województwie kujawsko – brzeskim było 2.565 Żydów. Jednak w roku 1878 wg statystyki rosyjskiej w Kujawach było już 12.201 Żydów z czego 1.324 w Kowalu. Odsetek ludności żydowskiej zamieszkującej w Kowalu w 1860 roku był bardzo znaczny (na 3.000 mieszkańców było 1309 żydów co stanowi 43.7 %) gdy mniej więcej w tym samym czasie w Królestwie Polskim w roku 1816 wynosił 8.7%, a w roku 1861 roku 12,8 % ogółu ludności.

okresie międzywojennym Kowal liczył około od 4000 do 5000 mieszkańców składających się z Polaków, Żydów i Niemców. Tu też znajdowały się trzy cmentarze wyznaniowe: katolicki, żydowski i ewangelicki (koloniści niemieccy sprowadzeni w roku 1797 przez rząd pruski w ramach kolonizacji ziem polskich).

Przed 1939 rokiem Kowal zamieszkiwała znaczna część mieszkańców pochodzenia żydowskiego w zasadzie w domach zlokalizowanych w około rynku. Ich liczbę określa się na 1500 osób. W wschodniej części miasta zlokalizowany był cmentarz żydowski. W czasie okupacji Niemcy cmentarz zlikwidowali a płytami nagrobnymi /macewy/ wyłożyli ulicę Dobiegniewską W latach powojennych /roku ?/ ulicę tą pokryto asfaltem.

o II wojnie światowej do miasta powróciło tylko 2 Żydów uratowanych z niemieckich obozów koncentracyjnych i więzień - byłych mieszkańców miasta.

czasie okupacji w bożnicy żydowskiej funkcjonowała hurtownia spożywcza i skup płodów rolnych, natomiast cmentarz został przez Niemców zniszczony i zdewastowany.

g informacji uzyskanych od mieszkańców miasta po wojnie w 1945 roku bożnica żydowska była w stanie nienaruszonym. Sufit wymalowany był w kolorze niebieskim a na nim namalowane były gwiazdy Dawida, w dolnej części bożnicy były baseny do mycia rytualnego. Po wojnie baseny zasypano, wylano posadzki betonowe, a pomieszczenie po dobudowaniu dodatkowych hal fabrycznych zamieniono na zakład stolarski filię Włocławskich Fabryk Mebli.

iasto Kowal dzisiaj.

ak dla wszystkich mieszkańców całej Polski, II wojna światowa rozpoczęła się tutaj 1 września 1939 roku. Trzy dni później (3 września1939) zostały zrzucone na Kowal 2 bomby burzące przez niemieckie samoloty Luftwaffe. Zgodnie z rozkazem polskiego dowództwa wojskowego posterunek policji oraz pracownicy urzędu pocztowego ewakuowali się w kierunku Warszawy. Władze Miasta i Gminy pozostały na miejscu w Kowalu. Utworzono uzbrojoną grupę Cywilnej Obrony Narodowej mającą na celu obronę mieszkańców przed grabieżą.

ojska Niemieckie wkroczyły do Kowala od zachodu od strony Lubrańca i Brześcia Kujawskiego. Rejonu tego broniła brygada Wojska Polskiego pod dowództwem gen. Brygady Zdzisława Przyjałkowskiego wzmocniona przez 6 batalion ckm i 2/15 pal. Po zdobyciu Włocławka przez Niemców, wojsko polskie opuściło swe pozycje obronne wycofując się wzdłuż Wisły w kierunku Gostynina. Do Kowala wojska niemieckie wkroczyły 13 września 1939 roku w godzinach porannych, od strony Kruszyna, poprzedzając to ostrzałem miasta z lekkiej artylerii.

kilka miesięcy później (luty 1940 r) Niemcy zburzyli kaplicę p.w. św. Rocha, figurę św. Józefa obok kościoła i 4 przydrożne kaplice w okolicach Kowala.

szystkich młodych mężczyzn pochodzenia żydowskiego zapędzono do ciężkich prac, a później wywieziono ich do getta we Włocławku. Z Kowala wywieziono do obozów koncentracyjnych około 1500 osób wyznania mojżeszowego.

pod okupacji hitlerowskiej Kujawy zostały wyzwolone w styczniu 1945 roku przez jednostki Armii Radzieckiej i Wojska Polskiego. Do Kowala czołgiści I Frontu Białoruskiego armii radzieckiej wkroczyli bez walk od strony Warszawy w dniu 19 stycznia 1945 roku.

a cmentarzu parafialnym w Kowalu we wspólnej mogile pochowano 47 żołnierzy Armii Radzieckiej i 4 żołnierzy Wojska Polskiego.

o wojnie Kowal liczył tylko 3000 mieszkańców.

mieście zachowały się drewniane domy i obiekty budownictwa gospodarczego z około XIX wieku /stodoły i spichlerze/. Do naszych czasów przetrwała tradycja garncarstwa ludowego, działa tu kapela ludowa. W okresie powojennym uruchomiono tu przedszkole, szkołę podstawową, Zespół Szkół Rolniczych, oraz Liceum Ogólnokształcące. W 1959 roku szkołę podstawową przeniesiono do nowego budynku o 12 salach lekcyjnych i salą gimnastyczną. Wybudowano tu mechaniczno – biologiczną oczyszczalnię ścieków wraz z siecią kanalizacji sanitarnej, ośrodek zdrowia, dworzec autobusowy, targowisko, stadion sportowy, budynki mieszkalne.

roku 1991 uruchomiono miejską centralę telefoniczną oraz zainstalowano dwa maszty telefonii komórkowej GSM.

szystkie 42 ulice posiadają już twardą nawierzchnię w postaci wylewek betonowych lub asfaltowych. Natomiast chodniki zostały wybrukowane kostką brukową. W 1993 roku zainstalowano na wszystkich ulicach miasta energooszczędne lampy sodowe.

d 1995 roku w Kowalu ma siedzibę Nadleśnictwo Kowal gospodarujące na obszarze 15.300 ha., któremu podlega 10 nadleśnictw i gospodarstw szkółkarskich. Swoją siedzibę ma tutaj również Zarząd Parków Krajobrazowych Brudzeńskiego i Gostynińsko-Włocławskiego.

Kowalu działa jednostka Ochotniczej Straży Pożarnej, której pomieszczeni pełnią funkcję domu ludowego. Pomieszczenia ostatnio zostały wyremontowano a przy okazji podniesiono wieżę strażacką o cztery kondygnacje, na której powiewa flaga o barwach Kowala (biało - żółto - czerwona).

1997 roku uruchomiono w Kowalu Dom Pomocy Społecznej dla osób chorych na stwardnienie rozsiane. Dom dysponuje 66 miejscami w 45 pokojach, posiada bardzo nowoczesne rozwiązania architektoniczne, wysokiej klasy sprzęt rehabilitacyjny.

Przy opracowywaniu wykorzystano:

1. Starożytna Polska pod względem historycznym, geograficznym i statystycznym opisana przez Michała Balińskiego i Tymoteusza Lipińskiego. Warszawa. Nakład i druk S. Olgebranda, księgarza przy ulicy Miodowej nr 496, 1845, za pozwoleniem cenzury rządowej.

2.Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom IV. Warszawa 1883 r.

3. Historia miasta Kowala Opracował O. Alfons Jędrzejewski. Kapelan W.P. Włocławek 1921 rok.

4. Nazwy miejscowe Polski – historia – pochodzenie – zmiany. Pod redakcją: Kazimierza Rymuta Państwowy Instytut Języka Polskiego, Kraków 1996 r.

5. informacje (nawet najdrobniejsze) dotyczące miasta Kowal, zawarte na stronach internetowych.

a pewno niniejsze opracowanie nie jest doskonałe i pełne. Obiecuję w miarę wgłębiania się w materiały archiwalne i faktograficzne o systematyczne uzupełnianie danych. Proszę o pomoc innych zainteresowanych.